Projectentournee NKWK Klimaatbestendige Stad – Projectbezoek Alkmaar 11 oktober 2017
Op 11 oktober vond het vijfde projectbezoek plaats in het kader van de NKWK-onderzoekslijn Klimaatbestendige stad (KBS). De dag werd georganiseerd door NKWK KBS in samenwerking met Gemeente Alkmaar, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en Stadswek072. Meer dan 100 professionals uit het hele land kwamen bijeen in het AFAS Stadion in Alkmaar.
Wethouder Duurzaamheid en Klimaatagenda Jan Nagengast heette iedereen welkom in Alkmaar. “Klimaatadaptatie is inmiddels goed belegd in de beleidsplannen van de gemeente,” aldus de wethouder, “maar na de buien van september heeft de gemeenteraad het college gevraagd om nog eens extra vaart te zetten achter de plannen en uitvoering.”
Hoogheemraad Integraal Waterbeheer van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Rob Veenman legde uit hoe gemeenten en waterschap in deze regio samenwerken voor klimaatadaptatie. “We hebben 30 inliggende gemeenten. Het is onze gezamenlijke ambitie om ruimtelijke ordening en waterbeheer hand in hand te laten gaan, het liefst zo vroeg mogelijk in het proces.”
Projectleider NKWK KBS Joke van Wensem gaf een korte toelichting op de activiteiten van NKWK KBS. In het kader van de projecttournee, met vandaag Alkmaar op het programma, meldde Van Wensem dat het volgende bezoek op 30 november plaats zal vinden in Amersfoort. “Ook voor 2018 staat een aantal projectbezoeken in de planning en als steden zich kandidaat willen stellen, dan zijn ze van harte uitgenodigd.” Ook maakte Van Wensem melding van de start van het onderzoeksprogramma binnen NKWK, in 2017 gericht op groen-blauwe infrastructuur, gezondheid en kosten-batenafwegingen: “U bent van harte uitgenodigd om hierbij aan te sluiten!” NKWK KBS brengt ook een reeks informatiekranten uit en vandaag was het de eer aan de wethouder en de hoogheemraad om het eerste exemplaar van Droge Kost in ontvangst te nemen. “Niet eerder zijn zoveel feiten en weetjes op het gebied van droogte in de stad op zo’n aantrekkelijke wijze bij elkaar gebracht”, aldus Van Wensem.
Jan Wijn van het hoogheemraadschap gaf in vogelvlucht een beeld hoe klimaatverandering Alkmaar en omgeving nu al raakt. Hij liet buienkaartjes zien voor de periode van 18 augustus tot en met 29 september: “Het heeft in die periode op 15 dagen geregend. Dat is iets dat we pas voor jaren later in de verwachting hadden. Maar het overkomt ons nu al.” Voor Noord-Holland zijn een klimaatteam en een klimaatnetwerk opgericht. Daarbij gaf Wijn aan toch vooral ook blij te zijn met het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie: “Dat maakt het allemaal wat minder vrijblijvend.”
Hans van den Berg van Stadswerk072 liet in zijn presentatie zien hoe Alkmaar al meer dan tien jaar gestaag werkt aan waterbeheer in het licht van klimaatadaptatie. Steeds belangrijker daarbij wordt bewonersparticipatie. Zo werden huisbezoeken en inloopavonden onderdeel van de aanpak. “Wat we daarbij wel geleerd hebben is dat je dan rekening moet houden met wat vertraging”, lichtte Van den Berg toe. “Polderen kost nu eenmaal tijd.”
De rondwandelingen
Met bussen vertrokken de deelnemers naar de wijk De Hoef voor een bezoek aan drie locaties, waarbij voor elke locatie een ander thema centraal stond.
De ‘rain gardens’ van de Mesdaglaan: De effecten van groen voor klimaat en beleving
De toenemende verstedelijking en verharding van het grondoppervlak heeft niet alleen gevolgen voor de wateropgaven maar leidt ook tot hogere temperaturen in de stad. Dit effect wordt versterkt door de klimaatverandering. Stedenbouwkundige oplossingen met meer groen en water, minder verharding leidt niet alleen tot een verlaging van de temperatuur in de stad, maar zorgt ook voor een prettige leefomgeving.
In de Hoef is niet alleen gekeken wat het effect is van groen ten aanzien van klimaatbestendigheid, maar ook hoe bewoners groen ervaren en beleven. In de Hoef is een bewuste keuze gemaakt om de kwaliteit en diversiteit van het groen te verhogen door bijvoorbeeld meer kleurrijke vegetatie te kiezen in plaats van de standaard grasvegetatie.
De deelnemers kregen een toelichting bij de ‘rain gardens’ op de Mesdaglaan: plantsoenen midden op bestraat gebied, zonder rand, waar het water vanuit de straat vanzelf naartoe stroomt en daar infiltreert in de bodem. “Mensen willen kleur, bloemen en honingbijen”, stelde Patrick Hand. “Deze begroeiing is met zorg uitgekozen, en tot tevredenheid van de bewoners.” Uiteindelijk is het de wens om ook groene daken en geveltuinen onderdeel te maken van de verordeningen in Alkmaar.
Opvangen, bergen, infiltreren en vertraagd afvoeren van hemelwater rond schoolplein Tooroplaan
Door de klimaatverandering vallen er vaker zware regenbuien. Het huidige rioolstelstel is hierop niet ontworpen en kan de grote hoeveelheden neerslag niet meteen op alle plaatsen verwerken. Ook de droge perioden nemen toe. Naast soms snel afvoeren bij zware buien, moet er dus ook een hoeveelheid water langer vastgehouden worden. Door de stijging van de zeespiegel en periodes van droogte rukt daarnaast het zoute water op in de bodem.
In de Hoef is gekozen voor een kolkloze wijk, waarbij een speciaal hemelwatersysteem is aangelegd van waterdoorlatende goten, waterdoorlatende bestrating, infiltratieriolen, wadi’s en overloop-voorzieningen. Tevens is goed nagedacht hoe de ondergrondse- en bovengrondse infrastructuur als één systeem kan functioneren, wat weer bijdraagt aan het totale beschermingsniveau van de wijk tegen wateroverlast en watertekort. “Het systeem dat we hier bij de Toorpoplaan zien is aangesloten op de wadi’s en die hebben een overloop op de sloot”, lichtte Hans van den Berg toe. “Van dat laatste is tot op heden nog geen sprake geweest.” Op een vraag door een van de deelnemers over de kwaliteit van het water in de wadi’s gaf Van den Berg aan dat de gezondheidsaspecten van dergelijke maatregelen wel degelijk de aandacht hebben: “we willen hier in de toekomst ook graag meer over weten.”
Materiaalgebruik in relatie tot beheer en onderhoud in de Bart van der Lek-straat
Gemeente Alkmaar heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan. Duurzaamheid heeft vooral invloed bij de planvorming en de effecten op de natuur, landschap, gezondheid en leefomgeving. Eén van de vele duurzaamheidsaspecten is materiaalgebruik, waarbij niet alleen wordt gekeken dat het duurzaam wordt ingekocht, maar dat het ook op een duurzame manier beheerd en onderhouden kan worden.
Otto van der Wal vertelde vol trots dat het gebied rond de Bart van der Lek een verzamelwerk is van alle ervaring die in Alkmaar is opgedaan. Hij legde daarbij uit dat niet gekozen is voor waterpasserende bestrating omdat de ervaring leert dat hier veel vegetatie tussen de voegen groeit en dat brengt extra onderhoudskosten met zich mee. “Het schoonhouden van de waterdoorlatende bestrating – met poreus materiaal – waar we hier voor hebben gekozen is ook niet vrij van onderhoud, maar dat kunnen we redelijk meenemen met de reguliere processen”, aldus Van der Wal. Een stukje verderop liet hij bij een proefopstelling zien hoe het steenmateriaal, dat in opdracht van Alkmaar speciaal is ontwikkeld, het water uit een drinkflesje opneemt als een spons.
Als uitsmijter werden de deelnemers getrakteerd op een waterballet: zo’n 4000 liter water werd uit een giertank op de kolkloze straat geloosd. Er was weinig fantasie voor nodig dat dit model staat voor een heel stevige wolkbreuk. Het water werd in het midden van de weg boven op de waterdoorlatende permeoblokken losgelaten. Er ontstond een stevige plas water, maar de zijkanten van de straat waar de fietsers rijden, bleven droog. Het water werd snel opgenomen door de permeoblokken en de ondergrond. Kort nadat het laatste water uit de giertank was geloosd, was alle water op straat al weer verdwenen.
De workshops
Na de locatiebezoeken in De Hoef keerden de deelnemers weer terug naar AFAS Stadion voor een lunch en het middagprogramma dat bestond uit twee rondes workshops en een korte plenaire terugkoppeling.
Workshop: Voordelen van een overheids-NV
Tijdens de workshop ‘voordelen van een overheids-NV’ is eerst kort ingegaan over het ontstaan van Stadswerk072, gevolgd door vragen vanuit de groep en er was ruimte voor discussie. Bij deze sessie was ook de regievoerder van de gemeente aanwezig om de ervaringen vanuit de gemeente m.b.t. deze constructie te delen.
Tijdens de sessie zijn heel veel vragen gesteld over bijvoorbeeld:
- Wat zijn de voor- en nadelen van een overheids-NV?
- Is de opdrachtgever tevreden over de dienstverlening?
- Heeft deze constructie nut voor klimaatadaptatie?
- Waarom lukt het Stadswerk072 wel om een wijk op deze schaal klimaatbestendig te krijgen en waarom lukt het andere organisaties niet?
- Wat zijn de ambities van Stadswerk072?
- Wat is het verschil tussen Stadswerk072 en andere marktpartijen? Wat mag bij een 100% overheids-NV en wat vooral ook niet?
- Hoe worden verordeningen opgesteld?
Een belangrijke voordeel van een overheids-NV en wat het unieke is aan Stadswerk072 is dat zij zowel zorgdragen voor het uitvoerende deel van het beheer van de openbare ruimte, als voor de beleidsvorming. Dit wordt ook wel een ‘hoge knip’ genoemd. Beleid en uitvoering zitten dus onder één dak. Omdat nu ook sprake is van een relatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer zijn aspecten zoals transparantie en vertrouwen enorm belangrijk niet alleen voor een goede samenwerking, maar ook voor de continuïteit van deze organisatie. Dit heeft niet alleen gezorgd voor een zakelijker dienstverlening, maar dat ook bijvoorbeeld heel veel geïnvesteerd moest worden op bijvoorbeeld het op orde krijgen van alle beheerdata en het verbeteren en slimmer maken van de bedrijfs- en werkprocessen.
Workshop: Effectieve uitvoering van omgevingsvisies en klimaatadaptatie
Tijdens de workshop ‘effectieve uitvoering van omgevingsvisies en klimaatadaptatie’ zijn Gemeente Alkmaar en Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) ingegaan op de verschillende omgevingsvisies die zijn opgesteld. Er werd duidelijk naar voren gebracht dat samenwerking bij dergelijke visiedocumenten van groot belang is. De omgevingsvisie van Alkmaar is inmiddels vastgesteld door de gemeenteraad en tevens is er een omgevingsbeeld opgesteld door de zeven gemeenten uit de Regio Alkmaar. HHNK heeft vervolgens gezamenlijk met de gemeenten uit de regio een H20 plan gemaakt voor de regio. Klimaatadaptatie maakt een belangrijk onderdeel uit van alle visies, maar hoe vertaal je deze opgaven nu door naar de praktijk? Over deze vraag werd een discussie gevoerd aan twee discussietafels. Kern van de discussie was dat het belangrijk is om de inwoners en bedrijven te stimuleren en geen negatieve prikkels te geven. Daarnaast kwam naar voren dat de overheid een belangrijke voorbeeldrol heeft. Het kiezen van natuurlijke momenten (bijvoorbeeld revitalisatieplannen) en het op elkaar afstemmen van verschillende relevante beleidsplannen is van zeer groot belang om klimaatadaptatie te borgen.
Workshop: Praktische toepassing van de klimaatatlas HHNK
Tijdens de workshop ‘praktische toepassing klimaatatlas HHNK’ gingen deelnemers onder begeleiding van medewerkers van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier zelf aan de slag met de klimaatatlas en printouts van gebiedskaarten. De groepen begonnen actief aan de workshops en al tijdens de introductie bleek de interesse groot en kwamen er veel vragen vanuit de groepen: waar zijn de kaarten op gebaseerd, waar houden de kaarten rekening mee, hoe zit het met dit en dat, etc. Daarna gingen de deelnemers zelf aan de slag! De website hhnk.klimaatatlas.net werd geopend en men begon druk knelpunten op o.a. het gebied van wateroverlast, hittestress, bereikbaarheid en kwetsbare gebouwen op de gebiedskaarten in te tekenen. Er werd nagedacht over het ‘waarom’ van de knelpunten en meermalen ook al over eventuele oplossingen.
De opbrengsten van de dag? Een kleine greep: wateroverlast heeft niet altijd een directe link met de hoogte van een gebied; een gebied kan zowel kwetsbaar zijn voor wateroverlast als hittestress; en er zijn nog altijd wegen en tunnels die bij wateroverlast voor verminderde bereikbaarheid zorgen, soms ook op cruciale plekken. Dit leidde dan ook weer tot nieuwe vragen: op welke mogelijke overlast gebieden richten we ons als eerste? Welke mate van overlast accepteren we? Wat zouden eventuele oplossingen kunnen zijn? Ook werd er veel nuttige terugkoppeling gedaan over de klimaatatlas. Partijen worden hierbij van harte uitgenodigd om met het hoogheemraadschap verder te praten over eventuele aanpassingen, aanvullingen of nieuwe mogelijkheden voor de atlas. HHNK gaat namelijk graag samen met u verder aan de slag!
Workshop: Vraag-gestuurd onderzoek voor een klimaatbestendige stad
De sessie vraag-gestuurd onderzoek voor een klimaatbestendige stad begon met een uitnodiging aan de deelnemers om mee te denken over het onderzoeksprogramma van deze NKWK-onderzoekslijn. Daarna volgde een korte introductie op het onderzoeksprogramma 2017, dat bestaat uit de werkpakketten: 1) communicatie en gebruikersinteractie, 2) raming verwachte schade, 3) database en selectie maatregelen, 4) effecten maatregelen op gezondheid en 5) kosten/baten op project- en wijkniveau. De deelnemers aan de sessie werd gevraagd om in gesprek te gaan over het onderzoeksprogramma. Wat vindt men van het programma voor 2017, wat gaat goed en kan beter, welke onderwerpen ziet men voor 2018 en hoe wil men betrokken worden. Hiervoor gingen we in groepjes uiteen per inhoudelijk onderwerp uit de werkpakketten. Ten aanzien van werkpakket 1 kwam de reactie dat de geografische vertegenwoordiging op de huidige deelnemerslijst van gebruikers niet evenwichtig was. Voor 2018 wordt daar opnieuw naar gekeken.
De discussies over de overige werkpakketten waren levendig en kwamen maar moeizaam tot afronding als de tijd om was. Duidelijk werd dat de verplichte stresstest en schadeschatters voor sommige gemeenten zeer welkom zijn, vooral om de urgentie van klimaatbestendig handelen onder de aandacht te brengen. Er was een pleidooi voor meer integraliteit dan wel verbreding van het onderzoek, bijvoorbeeld bij het thema gezondheid. Ook werd duidelijk dat er meer partijen betrokken kunnen worden bij het klimaatbestendig maken van steden. Met name werden GGD’en, woningcorporaties en bedrijven(terreinen) genoemd. De onderzoekers van het consortium gaan de opgehaalde kennisvragen en suggesties voor pilots gebruiken bij de uitwerking van het onderzoeksprogramma voor 2018.
Afsluiting
Na de sessies verzamelden de deelnemers zich voor de plenaire afsluiting. Bert Palsma van STOWA ging in discussie met de kenniswerkers die verslag deden van de workshops. “Wat ik toch wel bijzonder vind”, zei Kees Broks, lid van het NKWK KBS-team, “is hoe Alkmaar er in geslaagd is om klimaatadaptatie in de verschillende beleidsthema’s te verwerken, horizontaal als het ware, anders dan een beleidsnotitie te maken over klimaatadaptatie dat zijn weg moet vinden naar de verschillende thema’s.” Tim van Hattum van de Wageningen Universiteit memoreerde de opmerking van Hans van den Berg eerder deze morgen, dat er vooral een vraag is naar hoe de enorme hoeveelheid data werkbaar te maken. “Met atlassen, kaarten en visualisaties kan je daar belangrijke slagen mee maken, zo zagen we in de workshop over de klimaatatlas vandaag”, aldus Van Hattum.
Joke van Wensem bedankte de organisatoren, gastheren en deelnemers: “Tot 30 november in Amersfoort!”, waarna het tijd was voor een druk bezochte borrel in de Kees Kist Foyer.
Downloads
- Opening en toelichting onderzoekslijn_NKWK-KBS projectbezoek Alkmaar
- Presentatie Alkmaar en HHNK
- Presentatie Hoogheemraad Rob Veenman
- Workshop Klimaat en Omgevingsvisie – deel 1
- Workshop Klimaat en Omgevingsvisie – deel 2
