Projectentournee NKWK Klimaatbestendige Stad – Projectbezoek Amersfoort 30 november 2017

Nieuwsbericht | 06-12-2017 | 10:08

Op 30 november 2017 vond het zesde projectbezoek plaats in het kader van de NKWK-onderzoekslijn Klimaatbestendige stad (KBS). De dag werd georganiseerd door NKWK-KBS in samenwerking met Gemeente Amersfoort en Waterschap Vallei en Veluwe.

Zo’n 100 professionals uit het hele land verzamelden zich ‘s ochtends in het Stadhuis van Amersfoort. Projectleider NKWK-KBS Joke van Wensem heette iedereen van harte welkom. Charles Rijsbosch van Gemeente Amersfoort trakteerde de aanwezigen op een mooie animatie.

De animatie legde heel mooi de verbinding tussen de historie van het gebied en huidige ontwikkelingen. Een perfect opwarmertje voor de vier excursies.

“Wij zien u straks voor het middagprogramma in het NH Hotel hier aan de overkant. Een aantal van onze bestuurders zal dan aanwezig zijn en benieuwd zijn om te horen wat uw bevindingen en vragen zijn”, aldus Rijsbosch. Twee groepen vertrokken richting bussen en twee groepen doken vanuit het Stadhuis direct wandelend de binnenstad in.

Excursie A: Water in een middeleeuws stadshart

De excursie begon in de Koppelpoort. Rondleider Sandra van de afdeling Monumentenzorg had de sleutel meegenomen om aan alle geïnteresseerden de nog aanwezige waterpoort-constructie te laten zien. Dit was gelijk een groot succes. Via de stuw, waar Marijke Jaarsma van het waterschap het verhaal van de Amersfoortse flessenhals vertelde, bezocht de groep het Boldershof. Nico Niejenhuis van het ontwerpbureau Haverdroeze en Sip de Jong van Gemeente Amersfoort vertelden over bewonersinitiatieven en het klimaatbestendig maken van een plein in de binnenstad. Het was heel erg koud, maar wel droog en zelfs zonnig.

In de wandeling naar de volgende stop liep de groep langs de waterspuwers en plantjes op de kademuren van de Langegracht, en ook nog langs een plek waar kwel zo de gracht in loopt. De combinatie klimaat en cultuurhistorie bleek een hele geslaagde, meerdere deelnemers beaamden dat. Op de hoek Langegracht-Krommestraat werden de deelnemers nog gewezen op een pilot van monumentenzorg waar is gerestaureerd vanuit de duurzaamheidsgedachte. Eenmaal op de Hof vertelde Arthur Wopereis een inspirerend verhaal over het aanleggen van bomen in een stedelijke omgeving, en wat er allemaal onder de grond zit waar rekening mee moet worden gehouden om de boom een plaats te kunnen bieden waar hij 40 jaar kan staan en doorgroeien. Via de Stovestraat, alwaar de geveltuintjes werden bekeken, vervolgden de deelnemers hun route naar de Monnikendam, de andere waterpoort van Amersfoort, vanwaar je een prachtig uitzicht hebt over de tuinen van de Muurhuizen en de Singel. Dit was een echte fotospot. Op deze plek werd het bestemmingsplan van de binnenstad van Amersfoort nader bekeken. De verstening van de tuinen is hier verboden en dat zorgt ervoor dat het water bij hevige regenval goed de bodem in kan lopen. Via de Zonnehof liep de groep in stevige tred richting NH Hotel, om warm te blijven, op naar de lunch.

Excursie B: Klimaatbestendige pleinen

Onder leiding van Dimitri van Dam van Waterschap Vallei en Veluwe begon een groep op het Stadhuisplein aan de wandelroute richting klimaatbestendige pleinen. Henk Puijk lichtte het belang van voldoende groeiplaats toe: “op veel pleinen en steden hebben bomen weinig ruimte en blijven ze klein. Juist waar de bomen ons hard kunnen helpen bij het beperken van de hitte effecten als gevolg van klimaatverandering.” Op weg naar de Zonnehof legden Han Lensink en Max Cramer van Gemeente Amersfoort uit hoe de spuwer achter OLV-kerk verweven is met de civiele techniek en de historie van de stad. “Nu weet ik eindelijk ook hoe dat zit met het Mirakel van Amersfoort en Geertje Arends”, verzuchtte een van de deelnemers.

Aangekomen op het Zonnehof gaven Jan van het Klooster van Gemeente Amersfoort en Jan van Poolen van ZEEP Architecten een toelichting hoe dit nieuwe plein tot stand is gekomen: “De verandering is enorm: van parkeerjungle tot groen plein.” Omdat het een beetje koud begon te worden ging de groep met gezwinde spoed door naar het stationsplein, alwaar Joris Viscaal van Tauw uitlegde hoe wateroverlast en hitte het gebied hier parten spelen. Anton van der Beek van Gemeente Amersfoort vertelde dat de gemeente binnenkort het gehele plein gaat transformeren: “En als hier dan een grote verdiepte fietsenkelder komt, dan kun je het natuurlijk niet hebben dat die onder loopt….” De laatste stop van de wandeling was de Wilhelminalaan, waar op dat moment feitelijke werkzaamheden plaatsvonden. Han Lensink gaf een toelichting op de werkzaamheden die bedoeld zijn om het water hier straks beter vast te houden. Max Cramer legde uit dat ze hier op de berg van Amersfoort vroeger al goed bezig waren met het vasthouden van water.

“Jammer alleen dat alle verharding roet in het eten heeft gegooid.” Een leuk weetje was ook dat de klinkers in het trottoir de kleur hebben van de oorspronkelijke leempaden. “Zo zie je Amersfoort met een andere bril. Ik was daar al vaak geweest, maar nooit waren de gele klinkers me opgevallen!”, aldus Dimitri van Dam.

Excursie C: Amersfoort aan de Eem

Houkje Hibma van Gemeente Amersfoort nam een groep mee de bus in, richting De Schammer. Met een prachtig zonnetje vertelde Almer Bolman van Waterschap Vallei en Veluwe over het werk van het waterschap in de Gelderse Vallei. “Het waterschap loopt op de randen van zijn werk. Je kunt niet zonder elkaar als het gaat om klimaat. Je moet samen werken en breed denken.”

De Schammer is goed gelukt volgens boswachter Martijn van het Utrechts Landschap. Het is een dankbaar gebied. Het aantal soorten is vertienvoudigd. Mensen uit alle lagen van de bevolking komen hier een rondje lopen. Het gebied bergt water voor de Gelderse Vallei.

In de tuin van de familie Keizer werd de groep warm ontvangen. Met hulp van Anneke Bremer van de Groene Verdieping is hier een klimaattuin gemaakt met infiltratiekratten en hydroblob.

De groep reed ook langs het Meanderziekenhuis. Een bekend gebouw in de wereld van klimaatadaptatie. In het Meanderziekenhuis zitten alle vitale functies op veilige hoogte, zodat bij overstroming het ziekenhuis gewoon kan blijven functioneren. In de tuin is een oude arm van de Eem terug gebracht. In de regen zagen de deelnemers de onlangs verhoogde Eemdijk. Met zicht op de regenboog en vol enthousiasme keerden ze vervolgens terug, op naar de lunch.

Excursie D: Lessen uit het bouwen in andermans afwateringsgebied

Charles Rijsbosch van Gemeente Amersfoort nam een groep mee naar Vathorst, de nieuwste stadswijk van Amersfoort. Een wijk van ca. 11.000 woningen voor ca. 30.000 bewoners. De aanleg is nu op zo’n 70%. De groep werd ontvangen in het I-centrum van de wijk, alwaar Trudy de Mooy van het Ontwikkelingsbedrijf Vathorst ons een boeiende uitleg gaf over de ontstaansgeschiedenis en stedenbouwkundige opzet van de wijk. Al direct bij de plannen is de waarde van het bestaande groen en van oppervlaktewater meegenomen in het ontwerp van de verschillende buurten.

Marcel van Betuw van het Waterschap vulde het verhaal aan met het belang van de waterbalans die is opgesteld voor de wijk als gevolg van de verstedelijking en verharding van dit voormalige polderlandschap. Een van de leerpunten is dat de waterbalans is berekend op de eindsituatie in 2025, wanneer ook alle kanalen en groenstroken zijn gerealiseerd en onderling verbonden. In de praktijk blijkt echter dat gedurende de 20 jaar dat de wijk opgebouwd wordt, de waterbalans tijdelijk negatief kan uitslaan omdat bepaalde wateropvang nog niet is gerealiseerd. Dit kan bij hevige regenval tot tijdelijke knelpunten leiden.

Hierna reed de bus naar de Noordgrens van de wijk, bij de sluis en stuw in het grensriviertje de Laak. Bij de sluis was duidelijk zichtbaar dat zelfs in dit vlakke polderlandschap er al een verval is van ruim 1 meter; Vathorst is gebouwd in 3 verschillende stroomgebieden. De Laak zelf is verbreed van afvoersloot tot kanaal van ca. 20 meter. Deels vanwege de waterbalans, maar ook omdat het als afvoer dient voor het overtollig water uit het naburige Nijkerkerveen. En voor de waterrecreatie; bewoners in de wijk De Laak van Vathorst hebben de mogelijkheid voor een (fluister)bootje aan huis. Momenteel werkt de gemeente aan een overtoom bij Spakenburg, zodat de bewoners uiteindelijk door kunnen varen tot op het randmeer. Volgende stop was de school De Vuurvogel met ca. 1.000 leerlingen. De school heeft met hulp van vele partijen, waaronder gemeente en waterschap, het versteende schoolplein kunnen omtoveren in een groen speelplein.

Dit was een langdurig proces van 4 jaar, dat ook veel overleg vroeg met de omwonenden. De school wees op het belang van spelen in het groen voor de motorische ontwikkeling van kinderen en voor de aanraking met natuur. Vervolgens bracht Marcel van Betuw de groep bij een pompkelder van een uniek oppervlaktewater-energiesysteem. Het verzorgingshuis Pieters & Blokland wordt verwarmd en gekoeld met een WKO-installatie in combinatie met oppervlaktewater. Ook het Waterschap heeft hier baat bij omdat dit oppervlaktewater in de zomer kouder blijft en dus minder kans heeft op botulisme en dergelijken. Een energiesysteem dat dus meerdere doelen dient. Laatste stop met de bus was een nieuw aangelegd parkeerterrein in Vathorst nabij het station, met waterpasserende verharding.

Het bijzondere hieraan is dat de voegen tussen de stenen gemaakt zijn van waterpasserende viltjes in plaats van het reguliere voegenmateriaal. Vanwege onderhoudsvereisten zijn de parkeervakken zelf, waar meestal auto’s staan , gewoon traditioneel strak bestraat. Het regenwater vloeit af naar de ‘poreuze’ rijweg. Het voordeel van deze investering is dat er is afgezien van putten en kolken. Wel is het van belang het terrein regelmatig te vegen. Binnen een periode van 7 jaar moet dit systeem zich hebben terugverdiend.

Er werd ter plekke een demonstratie gegeven waarbij ca. 3.000 liter op het plein werd gespoten. Binnen 5 minuten was dit water volledig weggezakt in de bodem...

De deelnemers van de vier excursies verzamelden zich met een gezonde blos op de wangen van het koude weer in het NH Hotel voor het middagprogramma. Na een welverzorgde lunch verzocht Joke van Wensem ieder zich naar de zalen te begeven voor een van de vier workshops.

Workshop 1. Beleid, Ambitie & Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie

Voor gemeentes is het klimaatprobleem een ‘wicked problem’. Dat stelde Charles Rijsbosch in de workshop over de vraag hoe gemeenten beleid opstellen op het gebied van klimaatadaptatie. Het gaat om een meervoudig vraagstuk waar behalve waterveiligheid ook wateroverlast, hitte en droogte aan de orde zijn. Een helder en duidelijk verhaal is van groot belang. En tot slot is er behoefte aan leiderschap. In het Platform Vallei en Eem werken alle gemeenten uit de regio en het waterschap intensief samen. Er is geleidelijk een bestuurlijke consensus over een aanpak gegroeid. Die is gepaard gegaan en wordt gevoed door tal van kleinschalige innovatieve initiatieven en projecten. Een aantal daarvan is tijdens de excursie bezocht. Rijsbosch constateerde dat in eerste instantie door de aandacht voor wateroverlast vooral ‘portefeuillehouders Water’ aan het onderwerp hebben getrokken. Maar er is bestuurlijke verbreding zichtbaar. Ook bij het opzetten van de uitvoerende organisatie verwacht Rijsbosch dat steeds vaker de koppeling zal worden gelegd met sectoren als stedenbouw, gezondheid en groen.

Workshop 2: Bewoners aan zet

Een sessie met een levendige analyse van vier initiatieven uit Amersfoort: de Werkplaats groene schoolplein, Meet je stad, Operatie Steenbreek en Lekker in je tuin. Brigit Kuypers van het Centrum voor Milieueducatie en Dimitri van Dam van het waterschap deelden met de aanwezigen ervaringen en dilemma’s. Samengevat: een zoektocht met hobbelgeld. Wanneer je bereid bent te zoeken en te experimenteren, dan kan er wat moois ontstaan. Bewoners bepalen zelf de agenda en daar gaat heel wat aan vooraf. Wie is die bewoner eigenlijk? Hoe ga je om met de bekende groep vrijwilligers? Brigit en Dimitri gaven daarbij aan: wanneer je meebeweegt met de ideeën van bewoners en de kunst verstaat om de bal weer in het midden te leggen, dan krijgen bewoners iets moois voor elkaar. Dat wordt gewaardeerd door de politiek. En dat is best spannend voor bestuur en organisatie. Want er is niet altijd snel resultaat. En wat die burger wil, dat kan bij een gemeente of waterschap vaak pas over jaar of vier. Je moet echt op een andere manier schakelen.

Workshop 3: TRAP 2050: monitoren van voortgang klimaatadaptatie

In deze workshop werd de methode TRAP 2050 besproken, zoals deze in Amersfoort wordt toegepast. TRAP 2050 is een werkmethode met bijbehorende tool waarmee van losse initiatieven een samenhangend programma kan worden gemaakt. Men was benieuwd hoe de methode kan worden toegepast in relatie tot de Omgevisie. Er werd ook gediscussieerd over hoe je nu het beste nieuwe normen kan bepalen voor het aanpassen van de gebouwde omgeving als het gaat om klimaatadaptatie. Er werden ervaringen uitgewisseld over hoe je kan zorgen dat klimaatadaptatie als opgave niet ‘blijft hangen’ bij een klein groepje met de kennis en ambitie, maar juist zijn weg vindt binnen de gehele organisatie. Men zag TRAP 2050 wel als kansrijke ‘gereedschapkist’ om dit proces wat verder aan te jagen, niet alleen binnen de eigen organisatie, maar ook met partijen daaromheen.

Workshop 4: Onderzoek naar klimaatbestendige stad

Afgelopen najaar is het NKWK Onderzoeksprogramma Klimaatbestendige stad (KBS) gestart. Dit is een vraaggestuurd programma, waarin een breed consortium onderzoek doet naar praktische instrumenten en afwegingsmethodieken voor het klimaatbestendiger maken van de stedelijke omgeving. De onderzoeksthema’s voor 2017 zijn groenblauwe maatregelen, gezondheid en afweging van kosten-baten.

In Sessie 4 werden de tussenresultaten van het onderzoek gepresenteerd, maar het belangrijkste onderdeel was de interactie met de deelnemers van sessie, die ten slotte de potentiële gebruikers van die resultaten zijn.

Na een korte overzichtspresentatie gingen de ca. 40 deelnemers uiteen in vier groepen om te discussiëren over de verschillende onderdelen van het programma: (1) schade als gevolg van overstroming, wateroverlast, droogte en hittestress, (2) het slim selecteren van klimaatadaptatiemaatregelen, (3) de effecten van maatregelen op gezondheid, en (4) het waarderen van de kosten/baten van deze maatregelen.

Twee discussiepunten kwamen in vrijwel alle discussies terug: ‘tools’ en ‘doelgroepen’. Er zijn zeer veel tools beschikbaar. Hoe bereiken we dat deze tools goed bruikbaar worden en vervolgens ook echt gebruikt worden om onze klimaatadaptatiedoelstellingen goed te bereiken? En hoe bereiken we in het stedelijk gebied alle doelgroepen die belangrijk zijn voor het behalen van onze doelen? Naast de overheden (gemeenten, waterschappen) gaat het om meer belanghebbende partijen zoals bedrijventerreinen, woningbouwverenigingen en scholen.

De discussie was geanimeerd, de interactie was goed en de tijd vloog voorbij. Het onderzoek loopt door in 2018 en op toekomstige projectdagen zal dan opnieuw in een middagsessie aandacht worden besteed aan de voortgang en de waardevolle interactie met de deelnemers.

Afsluiting

Na twee ronden van workshops kwam iedereen weer plenair bijeen om van de kenniswerkers te vernemen wat de belangrijkste bevindingen waren van de dag. Drie bestuurders uit het gebied kwamen vervolgens naar voren om in gesprek te gaan met de zaal: wethouder Menno Tigelaar, Heemraad Bert van Vreeswijk en Hans van Daalen, voorzitter van het Platform Vallei en Eem. Het leverde een mooie afsluiting op van een inspirerende dag over klimaatadaptatie praktijk van het Amersfoortse. In 2018 trekt de projectentournee weer verder door Nederland...